Banki i ich rodzaje
Banki i ich rodzaje, jednostki gospodarcze, których główną funkcją jest zaspokajanie za pomocą kredytu zapotrzebowania na pieniądz, obsługiwanie obiegu pieniężnego (pieniądza obieg) oraz skupianie wolnych funduszów pieniężnych i przeistaczanie ich w fundusze funkcjonujące. Typowe banki charakteryzują się dwustronnymi stosunkami kredytowymi, stanowią „z jednej strony centralizację tych, co wypożyczają pieniądze, z drugiej strony… centralizację tych, co je pożyczają” (K. Marks). To odróżnia Je od innych instytucji działających w sferze finansowej, np. towarzystw ubezpieczeniowych, które trudnią się zawodowo lokowaniem w pożyczkach swoich środków, lecz nie uzyskują ich w postaci kredytu. Najprostszych operacji bankowych dokonywali już na kilka wieków przed naszą erą kapłani Egiptu, Babilonii i Grecji, wypożyczając na procent depozyty złota i srebra składane w ich świątyniach, gwarantujących bezpieczne przechowanie skarbów. Poprzednikami bankierów nowożytnych byli średniowieczni złotnicy, lichwiarze (lichwa) i handlarze: pieniędzmi, zwani wekslarzami, wymieniający monety miejscowe na zagraniczne oraz na srebro lub złoto w sztabach. Ojczyzną banków nowożytnych są Włochy. Od włoskiej nazwy kontuaru (banco), za którym wekslarze prowadzili swoje interesy, wywodzi się też nazwa bank. Najstarsze banki nowożytne powstały u schyłku feudalizmu i w zaraniu kapitalizmu w Genui, Wenecji, Mediolanie, Amsterdamie, Hamburgu, Rotterdamie. Działalność kredytową prowadziły one potajemnie, jawnie zaś ograniczały się do pośredniczenia w płatnościach swoich wkładców, przede wszystkim kapitalistów handlowych, wyrównując ich należności i zobowiązania przez przenoszenie wkładów z konta na konto w kręgu klientów, dlatego zwano je bankami żyrowymi (od włoskiego giro — krąg, koło). Z funkcji scentralizowanego organizowania obrotu płatniczego wyrósł jeden z elementów działalności późniejszych banków centralnych. Drugi wywodzi się z przywileju wypuszczania biletów bankowych, obiegających obok monet, czyli przywileju emisyjnego, z którego po raz pierwszy zaczęły korzystać niektóre banki w drugiej połowie XVII w., dzięki czemu niepomiernie zwiększyła się ich zdolność kredytowa i siła konkurencji oraz powstały przesłanki stopniowego kształtowania się ich nadrzędnej pozycji. Z biegiem czasu emisja biletów bankowych została w poszczególnych krajach zmonopolizowana z reguły w jednym banku (do wyjątków należą Stany Zjednoczone; -Bank Centralny USA) i poddana kontroli państwowej w celu uniknięcia chaosu w systemie pieniężnym wskutek emisji konkurujących ze sobą banków. Monopol emisji gotówkowego pieniądza bankowego stanowi główną cechę wyróżniającą bank centralny, zwany też z tej racji emisyjnym. Poza tym jest on bankierem banków niższego szczebla i w tej funkcji centralizuje ich płynne rezerwy (stąd spotykana niekiedy jego nazwa — bank rezerw), przyjmuje wkłady i występuje w roli pożyczkodawcy ostatniej instancji (tender of last resort). System trzymania rezerw pieniężnych banków handlowych w banku centralnym umożliwia mu regulowanie kredytu i podaży pieniądza w skali całej gospodarki. Poza bankami niższego szczebla, klientem banku centralnego jest państwo. Jako bankier państwa bank centralny zapewnia rządowi obsługę kasową, działa jako jego agent fiskalny, zajmuje się sprzedażą i wykupywaniem obligacji państwowych oraz zarządza sprawami długu publicznego, swoimi kredytami zaspokaja potrzeby finansowe rządu, oddziałuje na realizację wytyczanych przez państwo celów polityki gospodarczej. Oprócz tego bank centralny obsługuje płatności zagraniczne i w tej funkcji chroni rezerwy międzynarodowych środków pieniężnych, pośredniczy w kupnie i sprzedaży złota i dewiz, organizuje obroty płatnicze z zagranicą i sprawuje nad nimi kontrolę, realizuje politykę państwa w odniesieniu do kursu waluty (walutowe kursy), podejmuje współpracę z centralnymi instytucjami zagranicznymi i międzynarodowymi, funkcjonującymi w zewnętrznej sferze transakcji i rozliczeń finansowych. Wśród banków niższego szczebla z punktu widzenia procesu reprodukcji kapitału zasługuje na uwagę finansowanie nakładów na środki trwałe, wymagające kredytu długoterminowego, i obrotowe, gdzie wystarcza kredyt krótkoterminowy. Zapotrzebowanie na ten kredyt zaspokajają banki handlowe, zwane także depozytowymi. Ich cechą charakterystyczną jest to, że nie mając prawa emisji biletów bankowych stanowią mimo to źródło podaży pieniądza. Na podstawie środków własnych i pożyczek otrzymanych od klientów w postaci ich wkładów banki handlowe udzielają kredytów krótkoterminowych, traktując je jako swoje zobowiązania, a jednocześnie należności pożyczkobiorców płatne na żądanie udokumentowane zapisem w księgach bankowych. Należności te pełnią powszechnie funkcje pieniądza. W rozwiniętych krajach wszystkie większe płatności załatwia się nie gotówką, lecz przez bank, mianowicie przez przeniesienie za pośrednictwem czeku lub innego pisemnego zlecenia odnośnej sumy należności płatnych na żądanie w banku handlowym z konta płatnika na konto recypienta. W ten sposób dokonywane są też zapłaty między klientami różnych banków handlowych, które następnie rozliczają się między sobą. Przy rozliczeniach międzybankowych w formie – clearingu wyprowadza się salda nie między parami poszczególnych banków, lecz między każdym bankiem i wszystkimi pozostałymi. Ostateczne uregulowanie rachunków następuje przez przeniesienie z kont w banku centralnym aktywów banków o saldach ujemnych na konta banków o saldach dodatnich. Taki bankowy sposób dokonywania płatności oszczędza pieniądz gotówkowy (w rozwiniętych krajach ma on znacznie mniejszy udział w całkowitej masie pieniądza niż pieniądz bezgotówkowy), zmniejsza koszty cyrkulacji, ułatwia i przyspiesza zawieranie transakcji między kontrahentami, których dzielą znaczne odległości i granice. Dzięki temu więc, że wkłady bankowe płatne na żądanie są honorowane jako pieniądz, banki handlowe kreując przez udzielanie kredytu wkłady (w celu odróżnienia od tych, które rzeczywiście wnieśli klienci, można by je nazwać pozornymi) kreują bezgotówkowy pieniądz, ich funkcja kredytowa jest jednocześnie swego rodzaju funkcją emisyjną. Każdorazowa spłata kredytu oznacza skasowanie odnośnej sumy pieniądza bezgotówkowego. Ponieważ określona część wkładów bywa podejmowana w gotówce, bank handlowy musi mieć odpowiednie pogotowie kasowe, czyli przestrzegać zasady płynności. W aspekcie długiego okresu zasada ta obejmuje zdolność do pokrycia wszystkich zobowiązań banku. W celu zapewnienia respektowania zasady płynności banki handlowe mają zwyczajowy lub prawny obowiązek utrzymywania co najmniej określonego ułamka wkładów w postaci rezerwy w banku centralnym. Wyznacza to granice zdolności kreacji wkładów oraz umożliwia kontrole potencjału kredytowego banków handlowych przez bank centralny za pośrednictwem regulowania wysokości ich rezerw. Funkcje banków handlowych i banku centralnego mogą być scentralizowane w jednym banku. Ułamkowa rezerwa minimalna nie zabezpiecza w pełni przed bankructwem. Mimo jej .respektowania w latach 1930— —33 zbankrutowała ponad trzecia część amerykańskich banków. Pełne zabezpieczenie mogłaby stanowić jedynie rezerwa 100%, ale wówczas bank musiałby się przekształcić w zwykłą przechowalnię pieniędzy. Problem płynności nie wchodzi w grę ze względów techniczno-ekonomicznych przy założeniu wyłącznego obiegu bezgotówkowego obsługiwanego przez jeden bank-monopolistę. Sprzeczna z płynnością jest też zasada rentowności. Zysk banku stanowi mianowicie różnicę między procentami pobieranymi od kredytów udzielonych i płaconymi za kredyty otrzymane, powiększa go więc ekspansja kreacji wkładów, mogąca pogorszyć stan płynności. Udzielanie kredytu długoterminow
ego, przeznaczonego na finansowanie nakładów na środki trwałe w tej części, której nie są w stanie pokryć jednostki gospodarcze z własnej – akumulacji, dokonuje się w zróżnicowanej formie za pośrednictwem wielu rodzajów banków i instytucji. Zróżnicowanie to odnosi się przede wszystkim do odmiennych formacji społeczno-ekonomicznych, występuje jednak również w obrębie tej samej formacji (-<- banki w kapitalizmie, banki w socjalizmie). Banki kredytu długoterminowego specjalizują się często w obsługiwaniu poszczególnych gałęzi i dziedzin gospodarczych (rolnictwo, inwestycje przemysłowe, komunalne, budownictwo mieszkaniowe). Bank centralny wraz z bankami niższego szczebla tworzą system bankowy. Jego uzupełnienie stanowią instytucje kredytowe o zadaniach specjalnych; należą do nich przede wszystkim powszechne kasy oszczędności, spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe oraz nabierające ostatnio coraz większego znaczenia instytucje finansujące sprzedaż ratalną dóbr trwałego użytkowania. Banki nie stwarzają żadnych elementów realnego bogactwa; przez swoją politykę pieniężną i kredytową mogą jednak wywierać wpływ na realną stronę społecznego procesu produkcji i cyrkulacji. Przez udzielanie pożyczek w formie własnych zobowiązań dłużnych czy z emisji pieniądza gotówkowego mogą sprzyjać lepszemu wykorzystaniu istniejących sił wytwórczych i przyspieszać ich rozwój. Zakres tego wpływu, jego społeczną treść, cele i skutki określa charakter obsługiwanej przez bank formacji społeczno-ekonomicznej. W systemie bankowym ,,dana jest niechybnie forma powszechnej księgowości i podziału środków produkcji w skali społecznej, ale też tylko forma” (K. Marks).
