Pieniądz
Pieniądz, ogólny ekwiwalent powszechnie i trwale wyrażający wartość wszystkich towarów i bezpośrednio na nie wymienialny. Jest zjawiskiem historycznym; w gospodarce naturalnej nie było go w ogóle; powstał spontanicznie na pewnym szczeblu żywiołowego rozwoju wymiany towarowej, kilka tysięcy lat przed naszą erą. W ciągu wieków istnienia zmienia się jego postać, znaczenie poszczególnych funkcji oraz rola w gospodarce i życiu społecznym. P. jest zjawiskiem społecznym. „Nie przyroda tworzy pieniądz, podobnie jak nie tworzy bankierów czy kursu dewiz” (K. Marks). P. wywodzi się z towaru. W długotrwałym procesie rozwoju form wyrażania wartości (wartości formy) rolę ekwiwalentów pełniło przejściowo w różnych miejscach i różnych okresach kilkadziesiąt rozmaitych towarów. W końcu społeczna funkcja ogólnego ekwiwalentu zrosła się powszechnie i trwale z towarem, który był dzięki swym właściwościom stosunkowo najlepiej przystosowany do jej pełnienia. Okazały się nim kruszce szlachetne: srebro i złoto, a ostatecznie złoto, które stało się wobec tego towarem-pieniądzem (waluta złota). Początkowo kruszce szlachetne w charakterze zwykłego towaru i p. występowały w tej samej postaci. Również jako p. szły na wagę. Z biegiem czasu pieniężne sztaby kruszcu zostały zastąpione przez monety z pieczęcią władzy pieniężnej określającą ich nazwę i zawartość materiału pieniężnego, te zaś w dalszej kolejności historycznej — przez papierowe znaki wartości (pieniądz papierowy). Zarówno p. złoty, jak i papierowy bywa zastępowany w obiegu przez p. bankowy, który powstaje w wyniku rozwoju kredytu bankowego, jest obowiązkowo zamieniany przez banki na p. gotówkowy lub tylko za pośrednictwem banku może obsługiwać wymianę. w warunkach waluty złotej p. bankowy stanowiły przede wszystkim wymienialne na złoto banknoty (bilety bankowe). Obecnie występuje głównie w postaci natychmiast płatnych wkładów na rachunkach czekowych (w krajach rozwiniętego kapitalizmu obsługują one większość transakcji) bądź w postaci niezamienialnego na p. gotówkowy p. żyrowego, krążącego z konta na konto klientów banku (podstawowa forma rozliczeń między naszymi przedsiębiorstwami uspołecznionymi). W gospodarce światowej występuje wyraźna tendencja do coraz szerszego zastępowania ostatecznego p. gotówkowego przez p. bankowy, dlatego chcąc mieć pełny obraz pieniężnej strony procesu wymiany nie powinno się pomijać p. bankowego w analizach obiegu pieniężnego bez względu na to, jak rozstrzyga się kwestię sporną dotyczącą uznawania go za p. czy tylko za jego surogat. Obowiązek wymienialności p. bankowego wymaga, aby jego masa pozostawała w określonym stosunku ilościowym do ostatecznego p. gotówkowego. Zwyczaj lub ustawa określa na podstawie praktycznego doświadczenia minimalną wysokość rezerwy gotówki, jaką musi utrzymywać bank, aby zagwarantować w normalnych warunkach wymienialność. Im niższy jest ten ułamek rezerw minimalnych, tym więcej p. bankowego może pojawić się w systemie bankowym. W warunkach obiegu p. bankowego występuje rodzaj dwustopniowej odwróconej piramidy: na mniejszej podstawie p. gotówkowego opiera się większa od niej masa p. bankowego. Monety bito w mennicy, która była otwarta dla wszystkich posiadaczy kruszcu (system mennicy otwartej) bądź tylko dla władz pieniężnych (system mennicy zamkniętej). Masa banknotów wymienialnych na monety złote musiała pozostawać w określonym stosunku ilościowym do zasobów kruszcu pieniężnego. W tych warunkach całkowitą podaż p. określały w ostatecznym rachunku zasoby złota. W trakcie rozwoju historycznego związki podaży p. papierowego z rezerwami kruszcowymi coraz bardziej się rozluźniają 1 manipulowanie nią stanowi jeden ze sposobów oddziaływania na przebieg procesów gospodarczych (pieniądz neutralny). Istota p. wyraża się w jego funkcjach; dwie pierwsze wśród niżej wymienionych są podstawowe, konstytuują pojęcie p. jako ogólnego ekwiwalentu. 1. Funkcja miernika wartości polega na tym, że za pośrednictwem p. wyraża się w cenach wartość wszystkich towarów w jednoimiennych wielkościach, jednakowych pod względem jakości i porównywalnych pod względem ilości. Tą drogą przejawia się „immanentny miernik wartości towarów: czas pracy” (K. Marks). Do wyrażenia ceny towarów nie jest potrzebny p. realny. Do wypełnienia funkcji miernika wartości wystarcza p. wyobrażony, idealny, występujący jako abstrakcyjna jednostka rachunkowa. Pozostałe funkcje może pełnić tylko p. realny. Na podstawie tego, że równocześnie p. obiega realnie w procesie wymiany, w idealnym mierzeniu wartości znajdują wyraz stosunki istniejące w rzeczywistości między towarami a p. Oprócz wartości p. złotego czy papierowego wyrażonej w złocie występuje siła nabywcza pieniądza, wyrażająca się w ogólnym poziomie cen towarów. Siła nabywcza p., pojęcie jakościowo różne od wartości p., również nie musi pokrywać się z nią ilościowo; może np. zmieniać się, gdy wartość p. pozostaje bez zmian. P. może spełniać funkcję miernika wartości tylko jako jednostka określonej wielkości. Wielkość jednostki pieniężnej, czyli skalę cen, ustala władza pieniężna. W warunkach waluty złotej ustalała, ile jednostek pieniężnych bije się z kilograma złota, czyli ile złota zawiera jednostka pieniężna podzielona na niniejsze części. Skalę cen stanowiła w tym przypadku określona masa złota zawarta w Jednostce pieniężnej bądź za nią wymienialna. Parytety złota ustalone przez władze państwowe w warunkach p. papierowego mają jako skale cen jedynie charakter nominalny. 2. Funkcję środka cyrkulacji spełnia p. pośrednicząc w wymianie. Cyrkulację stanowi całokształt zazębiających się wzajemnie przeobrażeń towaru w p. i p. w towar, wyrażanych skrótowo w formule T—P—T. Przekształcając bezpośrednią wymianę towaru na towar w akt kupna-sprzedaży p. przezwycięża jej ograniczoność związaną z tym, że dochodziła ona do skutku jedynie wtedy, gdy obaj kontrahenci potrzebowali nawzajem swoich towarów. Równocześnie jednak za pośrednictwem p. powstaje możliwość oderwania się aktu kupna od aktu sprzedaży, braku równowagi między popytem a podażą, kryzysów nadprodukcji. Dlatego w analizie realizacji towarów nie wolno abstrahować od p., jak to faktycznie czynił np. Say (Saya prawo rynku). Jako środek cyrkulacji p. spełnia rolę służebną w stosunku do wymiany towarów. Towarowa strona procesu cyrkulacji, przede wszystkim wysokość cen towarów, określa pieniężną stronę cyrkulacji, masę obiegającego p. (pieniądza obieg), nie zaś odwrotnie, jak sądzą zwolennicy ilościowej teorii pieniądza (pieniądza teoria ilościowa). 3. P. służy jako środek tezauryzacji, czyli gromadzenia i przechowywania wartości w formie pieniężnej. Tezauryzacja może być celem samym w sobie, kiedy chodzi o zawładnięcie bogactwem w jego ogólnej formie. P. opuszcza wówczas sferę cyrkulacji, staje się bierny na długi okres i przekształca się w skarb. Do roli tej najlepiej nadaje się złoto. Po II wojnie światowej ok. 1/4-1/3 złota wydobytego w świecie kapitalistycznym dostaje się do skarbców prywatnych tezauryzatorów, a bywają i takie lata, w których tezauryzacja i zużycie techniczno-przemysłowe pochłania całe wydobycie. Gromadzenie p. może być poza tym wywołane przez sam proces cyrkulacji, mianowicie nie- pokrywanie się w czasie i w wielkości kupna ze sprzedażą. W tym wypadku p. nie Jest puszczany w obieg przez jego właścicieli tylko czasowo. Podstawowa część tego rodzaju funduszy pieniężnych centralizuje się w warunkach rozwiniętego systemu kredytowego w bankach i staje się potencjalnie p. czynnym, mogącym obsługiwać wymianę towarów innych jednostek gospodarczych; w kapitalizmie stanowi poza tym potencjalny kapitał pieniężny. W roli tej występuje już p. we wszystkich swoich postaciach. Dzięki kredytowi grom
adzony p. może pozostawać równocześnie środkiem cyrkulacji. Przechodzenie masy p. od postaci czynnej do biernej i odwrotnie ma ważne znaczenie dla regulowania rozmiarów obiegu pieniężnego. 4. Przy spłacie wszelkich zobowiązań dłużnych p. występuje jako środek płatniczy. Sprzedaż kredytowa ułatwia realizację towarów. Zaciągnięcie zobowiązań oddziela jednak od ich spłaty określony czas. Zmiany siły nabywczej p. w tym czasie odbijają się zgoła inaczej na sytuacji dłużników i wierzycieli i zwiększają dodatkowo możliwości zakłócenia równowagi rynkowej. Rozwój stosunków kredytowych stanowi podstawę pojawienia się i rozpowszechnienia kredytowych narzędzi cyrkulacji (weksle, banknoty, czeki) oraz wzajemnego kompensowania należności i zobowiązań (clearing, rozliczenia bezgotówkowe) oszczędzając coraz bardziej p. gotówkowy. Funkcja p. jako środka płatniczego w trakcie rozwoju gospodarczego zyskuje na znaczeniu w stosunku do funkcji środka cyrkulacji i tezauryzacji. 5. Jako pieniądz światowy p. spełnia wymienione już poprzednio funkcje, z tym zastrzeżeniem że odnoszą się one do wymiany międzynarodowej. W tym przypadku odznacza się przede wszystkim tym, że występuje wyłącznie w naturalnej postaci towarowej (złota na wagę). „Sposób jego istnienia staje się adekwatny jego pojęciu” (K. Marks). W tej postaci pozostał do dzisiaj ostatecznym środkiem wyrównywania rozliczeń na rynku światowym. Omówione funkcje p. są jego funkcjami ogólnymi, charakterystycznymi dla gospodarki towarowo-pieniężnej w ogóle. W poszczególnych formacjach społeczno-ekonomicznych obsługują one różne stosunki produkcji. W warunkach kapitalizmu p. przekształca się w kapitał i wszystkie jego funkcje obsługują proces krążenia kapitału (kapitału ruch okrężny), czyli proces produkcji, realizacji i przywłaszczenia wartości dodatkowej. P. stanowi tu narzędzie wyzysku. Wraz ze szczytowym rozwojem towarowego charakteru produkcji w tym ustroju p. staje się największą potęgą i „otwiera wszystkie drzwi”. „Robienie pieniędzy” staje się najważniejszym motywem działalności gospodarczej i nie tylko gospodarczej. Gospodarka socjalistyczna zachowuje charakter towarowo-pieniężny. Członkowie społeczeństwa otrzymują swój udział w dochodzie narodowym w postaci p. i wymieniają go zgodnie ze swoimi preferencjami na poszczególne towary i usługi. Na rynku środków konsumpcji p. funkcjonuje w pełni jako ogólny ekwiwalent. Równocześnie gospodarka socjalistyczna redukuje znaczenie p. jako nosiciela niezależnej potęgi ekonomicznej i społecznej. Zanika tu częściowo jedna z cech p. jako ogólnego ekwiwalentu, mianowicie bezpośrednia wymienialność na wszystkie towary. Podstawowe środki produkcji nie są przedmiotem wymiany rynkowej, co wraz z likwidacją systemu wyzysku najemnej siły roboczej usuwa możliwości przekształcania się p. w kapitał Jako środek przywłaszczania rezultatów cudzej pracy. W stosunkach między państwem a przedsiębiorstwami socjalistycznymi p. jest wykorzystywany przede wszystkim jako środek organizacji i kontroli produkcji społecznej i podziału.
